Kenau en Ripperda van kunstenares Curelli

De podcast Haarlem Buitenbeeld belicht verschillende kunstwerken in de publieke ruimte. Marius Bruijn (erfgoedspecialist, acteur, theater- en hoorspelmaker) en kunsthistorica en publicist Sietske Roorda onderzoeken en bespreken verschillende kunstwerken in Haarlem. Met een open blik bekritiseren deze connaisseurs van Haarlem en het Haarlemse straatbeeld op beelden in onze openbare ruimte. Ze onderzoeken, bevestigen én ontkrachten alle spookverhalen en mythes waarmee onze Spaarnestad zich graag omringt en gaan op zoek naar de verborgen verhalen achter de kunstwerken.

Vragen, vragen?

Wat het oplevert is een interessante trits antwoorden op vragen die ieder van ons weleens moet hebben gesteld. Waarom hebben wij zo weinig beelden in de openbare ruimte? Waarom staan ze bijna allemaal in het centrum en niet verdeeld in de verschillende (woon-)wijken? Wat stelt het eigenlijk allemaal voor? Wie gaat erover? Wie zijn eigenlijk de kunstenaars en moeten wij Haarlemmers anders leren kijken om de kunstwerken op waarde in te schatten? Bovendien geven Marius en Sietske in hun podcast antwoord op dé twee onvermijdelijke, typisch Haarlemse hamvragen: “Wat levert het ons op?” en “Wat hebben we daar aan?” Haerlems Bodem laat zich graag onderwijzen door het duo, luistert en voegt er naar eigen bevindingen het een en ander aan toe.

Aflevering 3. De vrouw als manwijf of muze

Sietske en Marius nemen vier kunstwerken onder de loep: ‘Kenau en de Haarlemse Vrouwen’ van Theo Mulder uit 1965, ‘Frans Hals’ van Henri Scholtz uit 1900, ‘Kenau en Ripperda’ van Graziela Curelli uit 2013 en ‘Hannie Schaft, Vrouw in het Verzet’ van Truus Menger-Oversteegen uit 1982. Ze vragen zich af hoe wij aankijken tegen historische vrouwen zoals Kenau of Hannie Schaft en hoe belangrijk het is dat kunstwerken over historische vrouwen ook door vrouwelijke kunstenaars gemaakt worden.

Als je het hebt over Kenau, dan heb je het toch al gauw over een manwijf. Een masculien type die van haar rok een broek maakte om ten strijde te trekken of iemand met een mannenhart. In die zin heeft de groep mensfiguren van Theo Mulder op de Gedempte Oostersingelgracht bij de Amsterdamse Poort een hoog genderneutraal gehalte. Okee, als je heel goed kijkt kun je een groep vrouwen met bijlen en zwaarden herkennen die de vijand aan de rand van de stad opwachten. Je kunt iets van lang haar, jurken en borsten ontwaren, maar dat doet blijkbaar niet ter zake. Kunstenaar Theo Mulder was een leerling van Mari Andriessen. Hij wist met weinig middelen een goed herkenbaar maar relatief abstract beeld neer te zetten van de Dokwerker, van Wilhelmina en van ingenieur Lely. Mulder treedt in zijn voetsporen en zet als typische 20steeeuwse kunstenaar een geabstraheerd bronzen beeld neer van één bedreigende groep samen.

Het beeld van Frans Hals van Henri Scholtz op het Florapark wordt erbij gehaald. Niet om het beeld van Frans Hals te analyseren of om te duiden dat het hier een beeld betreft van een vrouwelijke kunstenaar, maar om te laten zien dat de twee beelden tegen de sokkel aan worden opgevoerd als halfnaakte inspiratiebronnen voor de meester. Het zijn de schone kunsten; schaars geklede vrouwen met alle kenmerken die men ooit aan deze vrouwen toeschreef. Volgens Sietske zijn het personificaties. Geen werkelijk bestaande personen, maar muzes, godinnen of types als vrouwe justitia.

Kenau Power!

De in Haarlem woonachtige kunstenares Graziela Curelli heeft op het Stationsplein met haar flinke kunstwerk: ‘Kenau en Ripperda’ een tweetal neergezet dat zo uit een oude Hollywoodfilm lijkt weggelopen. Kenau wordt geportretteerd als een Keira Knightley in Pirates of the Caribbean en militair commandant Wigbolt Ripperda als een geile gelaarsde hipsterkat die nog met Adam & the Ants heeft gespeeld. Curelli die in het dagelijkse leven vooral personificaties en vrouwelijke naakten maakt, zegt over haar eerste monumentale werk: “Kenau staat voor de motivatie om de Spanjaarden te verslaan. Ze is vijandig gezind. Wigbolt staat voor de inspiratie. Het gaat mij om de innerlijke staat van de twee. Haar motivatie bewoog uiteindelijk de stad om te vechten.”

Ze houdt haar tasje vast en heeft haar veldfles in de aanslag. Ze heeft dus genoeg eten en drinken om de strijd aan te gaan. Ze hoeft alleen nog maar haar zwaard op te pakken en haar lans van Wigbolt over te nemen. Want, Wigbolt is hier de assistent die haar inspireert. Hij is haar muze van de vechtkunst.

Sietske snapt het verschil tussen motivatie en inspiratie niet zo goed. “Ik heb ook een handtas en ik heb ook weleens wat water bij me. Maar dat betekent nog niet dat ik het slagveld op ga denderen!”

Voorbeeld van een vrouw met een handtas

In 1985 maakte fotograaf Hans Runesson in Växjö in Zweden een foto van de 38-jarige Danuta Danielsson die tijdens een demonstratie een neo-nazi sloeg met haar handtas. Kunstenares Susanna Arwin maakte een levensgroot bronzen beeld van haar dat in 2015 in Växjö geplaatst had moeten worden. Dat is helaas nooit gebeurd omdat het beeld volgens de gemeenteraad zou oproepen tot geweld en omdat Danielssons familie (voor een groot deel overlevenden van de Holocaust) ongelukkig waren met de manier waarop ze was vereeuwigd. Uit protest werden in heel Zweden in 2015 beelden in de openbare ruimte tijdelijk voorzien van een handtas.

Foto: Hans Runesson – A Woman Hitting a Neo-Nazi With Her Handbag, 1985

Hannie Schaft en het beeld voor alle verzetsvrouwen

Een ander beeld van een vrouw in verzet is Hannie Schaft in het Kenaupark. Dit bronzen beeld lijkt wat op het werk van Mulder. Het toont een gezicht zonder gelaatstrekken. Het heeft gespreide armen dat iets met kracht omver duwt alsof ze het fascisme omverwerpt. Duidelijk is dat ze een jurk aan heeft. Het beeld refereert aan een jonge vrouw, een studente die bijvoorbeeld Hannie Schaft was. Maar, het had net zo makkelijk een andere vrouw in het verzet tussen 1940 en 1945 kunnen zijn. Zoals de maakster Truus Menger-Oversteegen bijvoorbeeld die kameraad was van Schaft in dezelfde verzetsgroep. Al in de jaren zeventig van de vorige eeuw was helder dat een mogelijk beeld ter ere van Hannie Schaft en voor alle vrouwen in het verzet gemaakt moest worden door een vrouw. In 1982 is het beeld in het Kenaupark onthuld. Tot op de dag van vandaag vinden bij dit beeld – ook bij internationale vrouwendag en bij de afschaffing van de slavernij – tal van herdenkingen plaats die in het teken staan van verzet tegen onderdrukking in het algemeen.

Barbie-like action figures

“Heeft het meerwaarde dat een beeld over vrouwen door vrouwen is/wordt gemaakt?” vragen Sietske en Marius zich af. Beide vinden van wel. Alleen, is het een no-go om vrouwen als symbool of personificatie af te beelden. Het is geen groot geheim dat Kenau niet moeders mooiste was en met haar leeftijd niet bepaald Barbie-curves bezat. Als de onverzettelijkheid van vrouwelijke verzetshelden ook maar iets van doen zou hebben met gewicht en uiterlijk, dan hadden we met de kennis van nu alle beelden van Wilhelmina bij het grofvuil moeten zetten. Dan had Malle Babbe nooit het levenslicht gezien en dan was Kenau nu verworden tot een soort van Angelina Jolie-action figure.

Beluister de Haarlem Buitenbeeld Podcast op Soundcloud of Spotify:

Haarlem Buitenbeeld · 3. Vrouw in verzet

Beeld: Marius Bruijn en Sietske Roorda

Tekst