Laurens Janszoon Coster, ons burgerinitiatief tegen de Duitsers
Het beeld van Coster midden op de Grote Markt in Haarlem
De podcast Haarlem Buitenbeeld belicht verschillende kunstwerken in de publieke ruimte. Marius Bruijn (erfgoedspecialist, acteur, theater- en hoorspelmaker) en kunsthistorica en publicist Sietske Roorda onderzoeken en bespreken verschillende kunstwerken in Haarlem. Met een open blik bekritiseren deze connaisseurs van Haarlem en het Haarlemse straatbeeld op beelden in onze openbare ruimte. Ze onderzoeken, bevestigen én ontkrachten alle spookverhalen en mythes waarmee onze Spaarnestad zich graag omringt en gaan op zoek naar de verborgen verhalen achter de kunstwerken.
Vragen, vragen?
Wat het oplevert is een interessante trits antwoorden op vragen die ieder van ons weleens moet hebben gesteld. Waarom hebben wij zo weinig beelden in de openbare ruimte? Waarom staan ze bijna allemaal in het centrum en niet verdeeld in de verschillende (woon-)wijken? Wat stelt het eigenlijk allemaal voor? Wie gaat erover? Wie zijn eigenlijk de kunstenaars en moeten wij Haarlemmers anders leren kijken om de kunstwerken op waarde in te schatten? Bovendien geven Marius en Sietske in hun podcast antwoord op dé twee onvermijdelijke, typisch Haarlemse hamvragen: “Wat levert het ons op?” en “Wat hebben we daar aan?” Haerlems Bodem laat zich graag onderwijzen door het duo, luistert en voegt er naar eigen bevindingen het een en ander aan toe.
Aflevering 1. Waarom wordt Laurens Janszoon Coster zo enorm geprezen met meerdere beelden in het centrum?
Op het Prinsenhof bij het Stedelijk Gymnasium staat al sinds de 18e eeuw een klassiek stenen beeld van een man in een soort van pofbroek met een boek en een houten blokje als drukletter in zijn hand. Het beeld lijkt op een oude Romein, inclusief lauwerkrans. Dit beeld oogt veel klassieker dan het beeld van Lautje op de Grote Markt. Op de sokkel is een reliëf te zien van een man die wat staat te porren in een boom. Naar verluid kraste Coster in 1423 bijvoorbeeld een tekst in een boom in de Haarlemmerhout kerfde. De letters van de bast van de boom vielen op de grond en maakten een afdruk in het zand. “Hee!”, moet hij hebben gedacht: “Hier kan ik iets mee! Drukken met losse letters, dat ga ik doen!”, aldus Marius.
Enfin, kunst in de openbare ruimte bestaat in Nederland pas eigenlijk op grote schaal sinds de 20ste eeuw. Nederland heeft niet zo’n traditie van beeldengroepen, standbeelden en klassieke beelden in de stad op straat, op pleinen of in parken. Zeker niet ouder dan 150 jaar.
Een andere cultus
In andere landen waar wel een dergelijke traditie is, komen beelden voor die de grootsheid van een keizerrijk of koninkrijk moeten benadrukken. In Nederland waren de burgers aan de macht. Onze burgerij bestelde wel voor privédoeleinden portretten van zichzelf bij bijvoorbeeld een schilder, maar hoefde zichzelf niet per se te profileren midden op een marktplein. En, waar de katholieken nog een heiligenverering in de beeldende kunst opleverde, had Haarlem na de beeldenstorm van 1566 vooral te maken met het protestantisme dat maar weinig met beelden op had.
Sleutelfiguur voor de burgerij
Laurens Janszoon Coster is al honderden jaren dé Haarlemse held als het gaat om wetenschappelijke ontwikkelingen. We weten dat menig drukkerij een portret of beeld van Lautje aan de gevel had hangen. Hij kwam in de beeldcultuur van de 18e en 19e eeuw veel vaker voor dan nu het geval is. Zelfs in de 17e eeuw vond men onze Coster al een interessant sleutelfiguur als het gaat om boekdrukken. Het is onze handelsgeest van al onze drukkerijen en uitgeverijen in de stad geweest die Coster bestempelde als dé eigen schutspatroon van een gilde of beroepsgroep. Noem het een commercieel middenstandsbeeld.
Op de gevel van Café Studio hangt een plaquette waarop te lezen valt dat hier de geboorte is van de boekdrukkunst. Hier in dit rijtje moet Coster gewoond en geleefd hebben. Aldus een oude kroegbaas in de 16eeeuw die erachter kwam dat in zijn huis ruim een eeuw eerder een Coster zou hebben gewoond. Met drommen tegelijk leverde dat een goede aanloop op waar de kroegbaas een fijne klandizie aan overhield.
Duitsland-Nederland
Toen al en nu weten we dat de Duitser Johannes Gutenberg de uitvinder van de boekdrukkunst is. In 1837 eerde de gemeente Mainz op de Gutenbergplatz haar uitvinder met een larger-than-life bronzen beeld.
Haarlemmers voelden zich gepikeerd dat het beeld van Gutenberg groter was, dan wat er in Haarlem te zien was. En dus ontstond het idee van een groter en dus beter beeld van Coster dat centraal in Haarlem aanwezig moest zijn. Nederland is eigenlijk op dat moment een gloednieuw koninkrijk. Koning Willem 1 had zichzelf pas in 1815 uitgeroepen tot koning van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en hertog van Luxemburg, waarna hij op 21 september 1815 in Brussel werd ingehuldigd als koning.
Onze boekdrukkunst en dus Laurens Janszoon Coster werden opgepakt als nieuwe nationale cultuursymbolen van dingen waar een nieuw, klein land groot in was.
De beroemde drukker Johan Enschedé zat in een commissie en spekte het burgerinitiatief financieel om een groter en imposanter beeld van Coster op de Grote Markt te bewerkstelligen dan dat bedrieglijke ding van Gutenberg in Mainz. Zelfs koning Willem 2 zou uit eigen zak hebben meebetaald aan het nu iconische beeld in ons centrum. Het standbeeld heeft destijds nog voor haar komst tot een brede nationale discussie geleid.
Uiteindelijk werd een gunning verleend aan de grootste en meest bekende beeldhouwer en hofkunstenaar van die tijd: Louis Royer. Hij maakte eerder beelden van Michiel de Ruyter in Vlissingen en Rembrandt op het Amsterdamse Rembrandtplein. Het beeld van Coster werd in 1856 op de Grote Markt in Haarlem onthuld.
Beluister de Haarlem Buitenbeeld Podcast op Soundcloud of Spotify
Beeld: Marius Bruijn en Sietske Roorda.
Tekst
MEER VAN DEZE AUTEUR
In de podcast: Haarlem Buitenbeeld belichten Marius Bruijn en Sietske Roorda verschillende kunstwerken in de publieke ruimte. In de derde aflevering nemen ze vier kunstwerken onder de loep van vrouwen als verzetsheld, als manwijf of als muze.