Haerlems Booze: We gaan tot op de bodem!

Wie Haarlem googelt in combinatie met drank komt al heel snel op twee zaken uit: haarlemmerolie en 150 bierbrouwerijen aan het Spaarne. Het wondergoedje haarlemmerolie is echter niet te rammen. De bierbrouwerijen zijn nagenoeg allemaal over de kop. Tot dik een decennium geleden. Jopen Bier deed ruimschoots zijn herintrede in onze stad. Het Uiltje volgde snel, Briljant Brouwhuis herintroduceerde de medicinale werking van Stout, brouwerij Storm zag het levenslicht in een glas water, we zijn verwend met Bakenesser Bitter, Leidsevaart Lekkers, de Opregte Haarlemmer en Haarlems Heerlijk en bij Melger’s bedachten ze hun eigen lijn van rum, gin, limoncello en likeur. Haarlem staat dus weer aardig op de internationale drankkaart. Proost op Haerlems Booze!

Bier & Booze

Tot halverwege de dertiende eeuw werd in Haarlem uitsluitend door huisvrouwen bier gebrouwen. En, eigenlijk alleen voor thuisgebruik. Ambachtslieden namen het vanaf de veertiende eeuw over, want er viel geld te verdienen. In tegenstelling tot jenever en gin was bier veel goedkoper. Haarlemmers werden bovendien als nogal luie arbeidskrachten bestempeld en dus was het goedkoper en minder schadelijk om zich aan het bier te laven dan aan destillaten waarvan je na een paar borrels tot niets meer in staat was.
Bovendien was bier uiteindelijk gezonder en kwalitatief beter dan het bacteriële water uit het Spaarne of de Bakenessergracht, ook al was in eerste instantie het grootste deel van de bierproductie, dat in handen was van een officieel brouwersgilde, voor de export bestemd. Tot de 18e eeuw dronk iedereen hier dagelijks (poor man’s en dus bovengistend) bier om zijn dorst te lessen. De brouwerijen in Haarlem waren nog extra belangrijk, omdat die hun bier tot ver buiten Haarlem wisten te verkopen. Haarlems bier smaakte anders dan de meeste andere biersoorten, omdat de Haarlemse brouwers de smaak van hun bier niet lieten bepalen door ‘gruit’ (een kruidenmengsel met gagel, rozemarijn, laurierbessen en salie), maar met hop. Dat gaf het een wat bittere smaak en een betere afdronk. Bovendien was dit bier veel beter houdbaar. Dat wist men ook buiten Haarlem te waarderen: grote hoeveelheden Haarlems bier werden bijvoorbeeld verkocht aan Vlaanderen.

In de achttiende eeuw was het aantal bierbrouwerijen gedecimeerd ten gevolge van moeilijkheden met de export, toenemende concurrentie, hoge accijnzen en een groeiend gebruik van wijn, koffie en thee. Rond de eeuwwisseling van 1800 was de brouwnijverheid in Haarlem praktisch verdwenen. Door de inlijving van Holland bij het Franse keizerrijk in 1810 weten we uit inventarisatie dat in 1811 nog slechts brouwerij het Scheepje aan de Houtmarkt werkzaam was. Honderd jaar later sloot ook het Scheepje haar deuren.

Bierazijn, rozijnazijn en kunstazijn

Een bijproduct van de traditionele bierbrouwerijen was bierazijn. In Haarlem waren zelfs diverse bierbrouwerijen die het product ook standaard produceerden toen het met de bierafzet steeds slechter ging. Een bedrijf als bierbrouwerij de Boog aan de Oudegracht in Haarlem wist als azijnfabriek tot in de twintigste eeuw te overleven, maar dan inmiddels met rozijnazijn en kunstazijn.

Haarlems kloosterbier

Bier was, naast de andere destijds beschikbare dranken zoals water en wijn eerder een dagelijks verbruiksartikel dan een genotsmiddel. Water was in een stad niet altijd even goed van kwaliteit, wijn relatief duur. Van een aantal Haarlemse kloosters is bekend dat ze op de helft van de zestiende eeuw in elk geval over een brouwerij beschikt moeten hebben, en dat ze ook bier produceerden. Dat blijkt namelijk uit de opgave van het aantal gebrouwen vaten bier binnen Haarlem in de periode november 1552- juli 1553. Deze opgave is bewaard als een bijlage bij de stadsrekening van Haarlem over het jaar 1554. In die periode kende Haarlem een kleine veertig brouwers, die garant stonden voor een behoorlijke –maar individueel zeer verschillende– productie. Koplopers waren grote brouwers, zoals Albert Jansz (2058 vaten), Jan Pietersz Kies (3259 vaten), Wigger Kousebant (1340 vaten), Wigger van Paanderen (2087 vaten), Steffen Dirksz (5030 vaten) en Pieter Ruijchaver (2340 vaten). Zij stonden garant voor duizenden vaten smakelijk Haarlems bier. Vermoedelijk brouwden zij alleen voor lokaal gebruik, mogelijk in hun eigen herberg. Overigens werd een deel van het Haarlemse bier buiten de stad uitgevoerd, en voerden Haarlemse herbergiers op hun beurt weer Duits en Engels bier in. In de betreffende periode werden ook de brouwresultaten van een acht Haarlemse kloosters genoteerd: De Grote Hof (het Begijnhof), Zijlklooster, Klooster van de Elfduizend maagden (Ursulaklooster), Catharinaklooster, Margrietenklooster, Mariaklooster, Annaklooster en Michielsklooster. De acht instellingen produceerden in ruim acht maanden een totaal van 581 vaten bier. Gezien het relatief geringe aantal vaten mogen we er daarom wel van uit gaan dat de Haarlemse kloosters slechts voor eigen gebruik produceerden.

Witte Raaf

De Haarlemse brouwerijen leverden hun bier vaak tot ver buiten de grenzen van de gemeente, en zelfs ver buiten de grenzen van de provincie Noord-Holland. Zo ook De Witte Raaf. Uit advertenties in Nederlandse kranten blijkt dat het bier niet alleen in Haarlem werd verkocht, maar ook in Amsterdam, Leiden, Rotterdam en in de provincie Friesland. Uit de Haarlemse gemeenteverslagen blijkt tevens dat vanuit Haarlem bier naar Oost-Indië werd uitgevoerd. Het traditionele Nederlandse bier was het bovengistende bier. Het kenmerk is dat de gist zich aan de bovenkant van het brouwsel bevindt. Dat heeft onder meer als gevolg dat het bier vaak troebel is, omdat het nog gistdeeltjes bevat. Pils daarentegen is een ondergistend bier, en de gist bevindt zich dan onderin het brouwsel, wat doorgaans een helder bier oplevert. In 1857, toen de brouwerij de Witte Raaf gesticht werd kon het ondergistende bier in Nederland nog niet geproduceerd worden. In Nederland was productie van het bovengistende bier ingewikkeld en duur. Je had er namelijk een veel lagere temperatuur voor nodig. En die kon alleen bereikt worden door koeling. Voor koeling was ijs nodig, en dat was niet voorradig. In de winter kon misschien ijs uit een gracht gebruikt worden, maar in andere jaargetijden moest het geïmporteerd worden. In latere tijden werd geëxperimenteerd met de mechanische fabricage van ijs. Heineken in Amsterdam hielp daarbij. Vanaf dat moment nam de productie van het nieuwe ‘heldere’ bier in Nederland een grote vlucht.

De Witte Raaf produceerde dus eerst louter het traditionele bovengistende Nederlandse bier. Dat bier kwam wel in verschillende soorten.

Princessebier en Stoeien met Stout

Briljant Brouwhuis, sinds 2015!

Doorgaans brouwde men in elk geval donker en licht bier, en dat in verschillende kwaliteiten. Waar in die tijd veel mee geadverteerd werd, ook door de Witte Raaf, was het Princessebier. Aan het begin van de negentiende eeuw waren enkele typen bier die in het huidige België werden geproduceerd ook in de noordelijke delen van het koninkrijk populair geworden: Faro en Lambiek. Door de afscheiding van België werd de toevoer van deze bieren problematisch, dus gingen ook de Hollandse brouwerijen zich op de productie van deze biersoorten werpen. Het spreekt bijna vanzelf dat ze ook bij de Witte Raaf gebrouwen werden. Tot de populaire biersoorten hoorden ook ale en gerstebier. Dat laatste was een iets goedkopere biersoort. Tenslotte fabriceerde de brouwerij ook het stoutbier. Aan dit biertype werden zeer heilzame eigenschappen toegeschreven, en in de advertenties waarin het werd aangeprezen werd dan ook veelal gerefereerd aan dankbrieven van klanten die van allerlei kwalen genezen waren door het drinken van stoutbier. Ook medici werden geciteerd, en aan scheikundigen werd gevraagd om het bier te analyseren, om hen vervolgens te laten verklaren dat alleen de beste en meest heilzame grondstoffen waren gebruikt.

Stoeien met Stout en Russian Imperial zijn twee bieren die het Haarlemse Briljant Brouwhuis sinds 2015 op de markt brengt.

Duivelskral

De echte eerste ‘batch’ van Klopmans Duivelskral

Tegelijkertijd ging het gerucht nogal hard dat de grachtenstad met een traditie van bierbrouwers en ‘apothekers’ in en rondom de Kennemerduinen over natuurlijke botanicals en heilzame bronnen beschikte. Sinds kort maakt stokerij Klopman met de enige echte Dutch Dry Gin en Duivelskral distillaten uit het drinkwaterreservoir van de Amsterdamse waterleidingduinen.

Perodka

Perodka, de stoerste likeur met een knipoog naar het Rusland van vroeger

Toevallig of niet vond een ver Haarlems familielid begin deze eeuw de receptuur van de enige echte Perodka, een perenwodka-likeur waar naar verluid Anna Paulowna, zus van de Russische tsaar Alexander I, die in 1816 trouwde met onze koning Willem II, verzot op was. Via de voormalige secretaris van de koning die nauwe banden had met de Russische Paulowna die zich hier in Nederland stierlijk verveelde, kwam het recept dat zij tijdens haar huwelijksreis van Oost-Pruisische boeren had verkregen, in Haarlemse handen terecht.

Grachtenwater versus Spaarne Water

Haarlems grachtenwater was ooit een Haarlems rum-likeurtje. De likeur is gemaakt op basis van rum, citroen, caramel en vanille. Spaarne Water is een moutwijn genever die niet onder doet voor een malt whisky. De moutwijn bevat 40% alcohol, 60% gelagerde moutwijn en heeft minimaal 12 maanden fustlagering gehad.

’t Schalkje

Echte rum hebben we nooit echt gehad in Haarlem. Wel de rum-likeur ’t Schalkje op basis van Caribische rum. Het heeft een verfijnd vleugje vanille.

Bonniefatius

Vraag erom bij café De Gooth op de Botermarkt!

Café de Gooth op de Botermarkt heeft zijn eigen brouwerij. Sinds 2010. Het bekendste biertje van de kroeg is Bonniefatius, vernoemd naar de eigenaar Bonnie Godlieb en is een amberkleurig speciaalbier met 7% alcohol. Of het is bedacht door Godlieb of door de jongens van Brouwerij Penari (een samenvoeging van PEter, NIco en ARjen) zullen we nooit weten.

Gospel Spirits

In 2015 breidde Jopen haar arsenaal uit met een compleet aanbod van destillaten onder de naam Gospel Spirits. De eerste en oudste is een Dutch Gin met aardse Mittelfrüh-hop en pastinaak in combinatie met kruidig paradijszaad. Kenau heeft de karaktervolle tonen van de Jopenbieren, verpakt in een eau-de-vie-de-bière.

Verder is er nog een Spiced Pumpgin, een kruidige gin met tonen van nootmuskaat, kruidnagel en vanille, een heerlijke Piet Honingh Genever en zoals eerder met Catz en Rutte heeft Jopen nu de samenwerking opgezocht met brouwerij Borg Brugghús uit IJsland. Wat levert het op: een Nordic Dry Gin. Heurlijk mensen!

En dan hebben we het nog niet eens gehad over de Jazzy Gins van Joops waaronder de creamy- en de chocolade-variant.

Jopen

Biervaten met een inhoud van 112 liter worden Jopen genoemd. Ah, vandaar! Om het bier een betere smaak te geven en het beter en langer houdbaar te houden, hielden enkele Haarlemse brouwerijen voet bij stuk en voegden ‘gruit’ toe, een mix met hoofdbestanddeel gagel. In 1407 wordt in Haarlem volgens het brouwerskeur Koyt gebrouwen. Een instant succes!
In 1501 wordt hop als smaakmaker geïntroduceerd. Hop geeft bier de kenmerkende bittere smaak en een volle afdronk zoals we die nog steeds van Jopen biertjes kennen.
Sinds 2015 sleept Jopen de een na de andere internationale bierprijs in de wacht. En, terecht!

Hoppenbier

• Gerstebier

• Koyt

• Ongelovige Thomas

• Mooie Nel IPA

• Malle Babbe

• Jacobus RPA

• Extra Stout

• Adriaan Wit

• Trinitas Tripel

Uiltje

Ergens in 2012 besloten een paar losgeslagen gasten om ‘f***ing’ goed bier te brouwen. Ambachtelijk bier met een uil als naamgever. Niet als verwijzing naar uilenzeik, maar als referentie naar de scherpe, compromisloze tong van de vogel die een voorliefde voor onheil heeft. En dus zijn nagenoeg alle Uiltje-bieren echte hopbieren met een typisch Haarlemse afdronk.

Bird of Prey IPA

• Miss Hooter

• SGT. Nightvision

• Dr. Raptor

• Mr. Feathers

• Sir Turnaround

• Dikke Lul 3 Bier!

• Pineapple Weizen

• FF Lekker Met Je Bek In Het Zonnetje

Largum

Sinds 2014 bestaat brouwerij Largum, een club van drie brouwers die ieder ander een goed biertje gunnen, liefst voor elk seizoen een biertje dat bij het jaargetijde past. En dus gaan de heren de uitdaging aan om verrassende bieren op de markt te slingeren met een eigen smaak en interpretatie.

*Burtonizer

• Zonnegod

• Dauw

• Guur

• Agnum

Melger’s

Ineens had Melger’s een eigen huisvoorraad aan gin, bruine rum, limoncello een feestelijke vanille citrus likeur. En lekker dat ze zijn!

• Gin

• Rum

• Limoncello

• Likeur

Bakenesser Bitter, Haarlems Heerlijk, Leidsevaart Lekkers en de Opregte Haarlemmer

Service Slijters Parkwijk verkoopt al jaar en dag onder de noemer: Bakenesser Bitter een 30% kruidenbitter getrokken uit verschillende kruiden, vol van smaak en karakter. Maar ook een Haarlems Heerlijk: een 17% heerlijke roomlikeur, type Latte Macchiato, een Leidsevaart Lekkers; een 24% volle koffielikeur met een smaak die het midden houdt tussen Tia Maria en Kahlua. Houd je niet van fratsen? Koop dan gewoon de Opregte Haarlemmer; met zijn 35% alcohol een zachte jonge jenever.

En tot slot… godvergeten bierbrouwerijen

Moyses, de Passer, de Valk, ’t Vosje, de Twee Gekroonde Eikels, het Hert, het Scheepje, de Vos, de Vogelstruys, De Vergulde Leggende Bastaert Pijp, de Vos, ’t Zeepaert, de Olifant, de Drie Bootshaken, de Drie Klaveren/de Claver, de Twee Akers, bierbrouwerij en ijsfabriek ’t Spaarne in de Toren van Merens, de Twee Leliën, de Bril, het Brandijzer/de Bruinvis, de Zon, het Grote Anker, het Springende Paard, de Molen, de Ruit, het Hoefijzer, de Halve Maan, de Mouthaan, het Rood Hart, de Trompet, de Drie Kruizen, de Drie Sterren, de Pauw, de Ster (de Eene Ster), de Klok, de Twee Haringen, het Bourgondisch Kruis, de Aker, de Hollandse Tuin, de Posthoorn, de Druif, de Zwaanshals, de Twee Schoppen, de Ruiter, de Kameel (ook bekend als de Arend, Dubbele Arend en het Haasje), de Twee Ankers (Dubbelt Ancker), de Twee Klimmende Leeuwen, het Haarlemse Wapen, de Kroon, de Zwaan, de Twee Sterren, de Twee Ruiten/de Twee Ruyten, het Kleine Anker, de Windhond, de Olipot, de Olican, het Smackgen, de Boog, de Fortuin, de W, de Haerlemsche Bierbrouwerij, Jopen B.V., Kinhem, ’t Jerusalemse Veer, de Griffioen, de Ketel/de Pelikaan, de Oranjeboom, de Engel, de Vijfhoek (op de Burgwal?), de Kandelaar, de Toll, de Dissel, de Boog, de Gecroonde Moutschop, de Harp en Roodbaard brouwerij. Wie kent deze brouwerijen nog?

Tekst

OOK LEUK

OOK LEUK

ADVERTENTIE

VOLG ONS

CATEGORIEËN

• Columns

• Food

• Haarlem

• Kunst & Cultuur

• Lifestyle

• Muziek

• Ondernemen

• Podcast

• Social Impact

• Uitgaan

• Vacatures

• Video